دانستنی‌های دارویی برای خانواده‌ها: ترپنوئیدها و اسانس‌ها؛ عطر طبیعت در خدمت داروسازی

آیا می‌دانستید رایحه دل‌انگیز گیاهان دارویی تنها برای لذت بوییدن نیست؟

بسیاری از این عطرها، حاصل ترکیباتی هستند به نام ترپنوئیدها که امروزه در داروسازی مدرن، آروماتراپی و حتی تولید داروهای ضدعفونی و ضدالتهاب نقش مهمی دارند.

ترپنوئیدها چه هستند و در کجا یافت می‌شوند؟

ترپنوئیدها گروه بزرگی از ترکیبات طبیعی‌اند که از واحدهای ایزوپرنی تشکیل شده‌اند و در بسیاری از گیاهان، گل‌ها و میوه‌ها یافت می‌شوند. اسانس‌های گیاهانی مانند نعناع، اسطوخودوس، اوکالیپتوس و رزماری سرشار از این ترکیبات هستند. بوی تند نعناع یا رایحه آرام‌بخش اسطوخودوس در واقع ناشی از همین ترپنوئیدهاست.

نقش دارویی ترپنوئیدها چیست؟

از دیدگاه داروسازی، ترپنوئیدها خواص گوناگونی دارند؛ برخی دارای اثر ضدالتهاب و ضد درد هستند (مانند منتول و کافور)، برخی خاصیت ضدعفونی‌کننده و ضدباکتریایی دارند (مانند تیمول در آویشن) و برخی دیگر بهبوددهنده جریان خون و تنفس محسوب می‌شوند (مانند اوکالیپتول در اوکالیپتوس). این ترکیبات در بسیاری از داروهای موضعی، شربت‌های ضدسرفه، کرم‌های ضد درد و فرآورده‌های ضدعفونی گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

آیا استفاده از اسانس‌ها بی‌خطر است؟

اگرچه اسانس‌ها طبیعی‌اند، اما مصرف یا استعمال نادرست آن‌ها می‌تواند خطرناک باشد. غلظت بالای اسانس‌ها ممکن است باعث تحریک پوست، واکنش‌های آلرژیک، سردرد یا تهوع شود. استفاده خوراکی از اسانس‌ها باید صرفاً با توصیه پزشک یا داروساز انجام شود، چراکه برخی ترکیبات مانند کامفر یا منتول در دوز بالا می‌توانند مسمومیت عصبی یا تنفسی ایجاد کنند، به‌ویژه در کودکان و نوزادان.

اسانس‌ها با چه داروهایی تداخل دارند؟

بعضی اسانس‌ها می‌توانند با داروهای آرام‌بخش، ضدانعقاد یا داروهای فشارخون تداخل داشته باشند. به عنوان مثال، اسانس اسطوخودوس ممکن است اثر داروهای آرام‌بخش را تشدید کند. داروساز می‌تواند هنگام خرید یا مصرف فرآورده‌های گیاهی حاوی اسانس، درباره تداخل‌ها و نحوه استفاده ایمن شما را راهنمایی کند.

نقش داروساز در مصرف ایمن فرآورده‌های حاوی اسانس چیست؟

داروساز آشنا به ترکیبات گیاهی می‌تواند نوع فرآورده (روغن موضعی، پماد، شربت یا بخور) را متناسب با سن، شرایط جسمی و داروهای مصرفی فرد توصیه کند. نگهداری صحیح اسانس‌ها نیز مهم است؛ باید در ظروف تیره، در دمای اتاق و دور از نور مستقیم نگهداری شوند تا ترکیبات آن‌ها تخریب نشود.

جمع‌بندی:

ترپنوئیدها و اسانس‌ها، هدیه‌ی معطر طبیعت‌اند که اگر درست استفاده شوند، می‌توانند آرام‌بخش، ضدالتهاب و حتی ضدباکتری باشند. اما مصرف بی‌رویه یا خودسرانه‌ی آن‌ها ممکن است به بدن آسیب برساند. پیش از استفاده از هر فرآورده گیاهی معطر، با داروساز خود مشورت کنید تا هم از خواص آن بهره‌مند شوید و هم از خطرات احتمالی در امان بمانید.

دکتر "اردلان پاسداران"،  عضو هیأت علمی گروه فارماکوگنوزی دانشکده داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز