چگونه فساد دارو و شرایط نگهداری نامناسب می‌تواند سلامت ما را تهدید کند؟

دارو فرآورده‌ای حساس است که کیفیت و اثربخشی آن به شرایط صحیح نگهداری وابسته است. عواملی مانند دما، نور، رطوبت می‌توانند در پایداری دارو و تاریخ انقضای آن نقش تعیین‌کننده داشته باشند. عدم رعایت شرایط استاندارد نگهداری، نه‌ تنها باعث کاهش اثر دارو می‌شود بلکه می‌تواند موجب بروز عوارض ناخواسته و حتی مسمومیت گردد.

آیا تاریخ انقضا تنها معیار فساد دارو است؟

تاریخ انقضا راهنمای مهمی برای مصرف ایمن دارو است، اما تنها عامل تعیین‌کننده نیست. در صورت نگهداری نادرست (مثلاً در گرمای شدید یا رطوبت) ممکن است دارو حتی پیش از رسیدن به تاریخ انقضا، کیفیت خود را از دست بدهد. بنابراین، شرایط نگهداری دارو به‌ اندازه تاریخ انقضای آن اهمیت دارد.

کدام داروها بیشتر در معرض فساد قرار دارند؟

داروهای مایع مانند قطره‌ها، شربت‌ها و فرآورده‌های تزریقی نسبت به قرصها و کپسولها نسبت به فساد حساس‌ترند. همچنین داروهایی که باید در دمای یخچال ( دمای 2 تا 8 درجه سانتیگراد) نگهداری شوند مانند انسولین، واکسن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌های مایع، در صورت عدم رعایت شرایط نگهداری، به سرعت کارایی خود را از دست خواهند داد.

نشانه‌های فساد دارو چیست؟

در بیشتر موارد تغییر رنگ، بوی نامطبوع، مشاهده رسوب یا کدورت غیرطبیعی، تغییر قوام فرآورده (روان شدن کرمها و پمادها)، رسوب کریستال (شربت شکرک ‌زده) یا ترک‌خوردگی قرص‌ها یا پوکه کپسولها می‌تواند نشانه‌ای از فساد دارو باشد. در چنین شرایطی ادامه مصرف دارو خطرناک است و باید از مصرف آن خودداری کرد.

نکته قابل توجه این است که در بعضی از مواقع نیز فساد فرآورده همیشه با تغییر ظاهری همراه نیست و توجه به تاریخ انقضا و شرایط نگهداری می تواند در مصرف فرآورده ایمن نقش مهمی ایفا کند.  

آیا مصرف داروی فاسد عوارض جدی دارد؟

داروی فاسد علاوه بر کاهش اثر درمانی، می‌تواند منجر به مسمومیت، مشکلات گوارشی، آسیب کبدی یا کلیوی و حتی واکنش‌های آلرژیک شدید شود. در موارد خاص مانند آنتی‌بیوتیک‌های فاسد، مصرف آن‌ها می‌تواند مقاومت دارویی ایجاد کند که پیامد خطرناک‌تری دارد.

شرایط استاندارد برای نگهداری دارو چیست؟

اغلب داروها باید در دمای اتاق (۱۵ تا ۲۵ درجه سانتیگراد)، دور از نور مستقیم خورشید و رطوبت نگهداری شوند. داروهای یخچالی باید بین ۲ تا ۸ درجه نگهداری شوند و هرگز نباید در فریزر قرار گیرند، مگر آنکه در بروشور ذکر شده باشد. نگهداری دارو در خودرو یا آشپزخانه به دلیل تغییرات شدید دما و رطوبت، توصیه نمی‌شود.

چه مسئولیتی بر عهده بیمار و خانواده‌هاست؟

افراد باید داروها را در جعبه اصلی، همراه با بروشور و برچسب، نگهداری کنند و از ریختن دارو در ظروف نامشخص پرهیز نمایند. بررسی منظم تاریخ انقضا و امحای ایمن داروهای تاریخ ‌گذشته یا فاسد اقدامی ضروری است.

مسئولیت داروخانه‌ها و مراکز درمانی در این زمینه چیست؟

داروخانه‌ها و مراکز بهداشتی وظیفه دارند داروها را در شرایط استاندارد دمایی و رطوبتی نگهداری کرده و از فروش داروهای تاریخ‌گذشته یا مشکوک به فساد جلوگیری کنند. نظارت مستمر سازمان غذا و دارو و بازدیدهای دوره‌ای، بخش مهمی از این فرآیند است.

هشدارها و نکات ایمنی

هرگز نباید داروی فاسد یا تاریخ‌گذشته مصرف شود. نگهداری دارو در دسترس کودکان و سالمندان می‌تواند خطر مسمومیت ناخواسته را افزایش دهد. آموزش خانواده‌ها در زمینه شرایط نگهداری داروها در روند درمان و سلامتی خانواده بسیاراهمیت دارد.

جمع‌بندی
فساد دارو و نگهداری نامناسب یکی از علل مهم کاهش اثربخشی درمان و بروز عوارض ناخواسته است. آگاهی بیماران و نظارت نهادهای مسئول، دو رکن اصلی برای پیشگیری از این مشکل هستند. رعایت اصول ساده مانند نگهداری در دمای مناسب، توجه به تاریخ انقضای دارو، تضمینی برای سلامت فردی و اجتماعی خواهد بود.

دکتر «شهره علیپور» عضو هیات علمی گروه  کنترل دارو و غذا دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز