خطر مسمومیت دارویی در کودکان؛ چند ثانیه غفلت کافی است

مصرف داروها در بزرگسالان و کودکان به‌طور چشمگیری در حال افزایش است و هم‌زمان دسترسی به محصولات غیردارویی خانگی (نظیر شوینده‌ها، لوازم آرایشی و آفت‌کش‌ها) خطر بروز تماس‌های ناخواسته و بدون نظارت را بالا برده است. گروه‌های سنی پایین‌تر—به‌ویژه کودکان نوپا—به‌دلیل رفتار دهانی و تقلید اعمال بزرگسالان، در معرض بلع یا تماس تصادفی با دارو و مواد شیمیایی قرار دارند. اشتباهات دوزی چه در منزل و چه در مراکز درمانی، ازجمله استفاده نادرست از قاشق‌های خانگی به‌جای وسایل مدرج و سو مصرف دوزهای تکراری یا مسیر اشتباه تجویز، به دفعات به مراکز کنترل مسمومیت گزارش شده است. بیشترین میزان مواجهه در گروه سنی کودکان زیر پنج سال اتفاق می‏افتد و شایع‌ترین داروهای مصرف شده در این گروه، مسکن‌ها و مکمل‏ها و داروهای گیاهی بوده است. در میان داروهای پرکاربرد شایع‏ترین علت ایجاد مسمومیت داروی استامینوفن است و بیشترین مرگ‌ومیرهای این گروه سنی ناشی از مسمومیت با داروهای از دسته داروهای مسکن‌ها و داروهای قلبی بوده است.

چرا کودکان در برابر مسمومیت دارویی آسیب‌پذیرند؟

کودکان توانایی تشخیص دارو از خوراکی‌های معمولی را ندارند و به همین دلیل کوچک‌ترین غفلت مراقبتی می‌تواند به بلع تصادفی دارو منجر شود. علاوه بر این، با توجه به سیستم متابولیک و وزن بدن کم در این گروه سنی ظرفیت محدودی برای دفع و تحمل داروها دارد و دوز بی‌خطر دارو برای بزرگسالان ممکن است برای کودک کشنده باشد.

عوامل شایع مسمومیت تصادفی

• جذابیت رنگ، شکل و طعم شربت‌ها یا قرص‌های روکش‌دار
• دسترسی آسان به داروهای رها شده‌اند در منزل
• خطاهای مراقبتی شامل فراموشی نوبت قبلی یا اشتباه در دوزینگ داروی مصرفی کودکان
• استفاده از قاشق‌های خانگی به‌جای وسایل سنجش دقیق مانند سرنگ، پیمانه مدرج و قاشق دارویی

پیامدهای بالینی مصرف بیش از حد داروها

بروز پیامدهای بالینی در دسته داروهای مختلف با توجه به اثرات آن‏ها متفاوت می‏باشد. همچنین علایم مسمومیت‏های دارویی در کودکان، در هر بیمار ممکن است متفاوت باشد. در ادامه  مشکلات اصلی ایجاد شده توسط دسته داروهای پرکاربرد اشاره می‏شود:

• فرآورده های حاوی استامینوفن:

استامینوفن یک داروی بسیار پرکاربرد می‏باشد. از این دارو به عنوان یک تسکین دهنده و کاهنده تب در کودکان استفاده می‏شود. این دارو به صورت فرآوده‏های مختلف همانند قطره، شربت، قرص و شیاف در دسترس است و همچنین در کنار سایر داروها در فرآورده‏های کنترل کننده علایم سرماخوردگی استفاده می‏شود. این دارو به عنوان شایع‏ترین علت بروز مسمومیت دارویی در کودکان شناخته می‏شود. مهمترین آسیب ایجاد شده توسط داروی استامینوفن در دوزهای بالا (مسمومیت‏زا)، آسیب کبدی و بروز نارسایی کبدی است. بروز آسیب کبدی تنها پس از چند ساعت تا چند روز پس  از استفاده از دوز نادرست دارو می‏تواند بروز پیدا کند و تشخیص سریع و اقدام برای درمان بیمار بسیار حیاتی می‏باشد. از علایم مربوطه می‏توان به تهوع استفراغ، ضعف و بی‏حالی، درد شکمی و افت سطح هوشیاری اشاره نمود.

• شربت‌های ضدسرفه و آنتی‌هیستامین‌ها:

این دسته داروها با توجه به مصرف بالا در کنترل علایم مربوط به سرماخوردگی نیازمند مراقبت فراوان هستند. از این دسته دارویی می‏توان به داروهای دیفن‏هیدرامین، سیتریزین، لوراتادین، پرومتازین و کلرفنیرامین اشاره نمود. انتخاب استفاده از این دارو با توجه به سنین مختلف در کودکان متفاوت می‏باشد. راهنمایی ارائه شده توسط داروساز و تجویز پزشک معالج در دوزهای صحیح از این داروها با توجه به سن و وزن کودک، بسیار حائز اهمیت می‏باشد. از علایم استفاده از داروی ناصحیح و دوزهای اشتباه می‏توان به افت سطح هوشیاری و خواب آلودگی، بروز تشنج و مرگ اشاره نمود.

• داروهای مسکن و ضدالتهاب

این دسته دارویی به عنوان یکی از پرکاربردترین داروهای مورد استفاده در کودکان و بزرگسالان شناخته می‏شوند. از این دسته دارویی می‏توان به داروهای ایبوبروفن، دیکلوفناک و ناپروکسن اشاره نمود. مصرف ناخواسته و یا اشتباه از این داروها در کودکان می‏تواند سبب بروز آسیب‏های جدی در این گروه سنی شود. انتخاب داروی مناسب و استفاده از دوز صحیح در این دسته دارویی از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده  از این داروها باید براساس تجویز پزشک و مشاروه داروساز را انجام گیرد. شایع‏ترین مشکلات ایجاد شده به واسطه مسمومیت در این دسته دارویی، مشکلات گوارشی شامل سوهاضمه و دل‏درد و خونریزی گوارشی می‏باشد. همچنین این داروها می‏توانند سبب بروز نارسایی کلیوی و کبدی نیز شوند.

• سایر داروها

همواره به یاد داشته باشین که داروهای مورد استفاده توسط والدین و بزرگسالان می‏تواند برای کودکان خطرناک باشد. از این داروها می‏توان به داروهای مخدر، داروهای مورد استفاده در درمان بیماری‏های اعصاب و روان، داروهای قلبی و عروقی، داروهای ضددیابت اشاره نمود. مصرف اشتباهی و مسمومیت شدید منجر به مرگ کودک، بروز پیدا کرده توسط داروها، گزارش شده است.

علائم هشداردهنده و اقدام فوری

در صورت مشاهده هر یک از علائم زیر، بلافاصله با اورژانس یا مرکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم (DPIC) تماس بگیرید:

• حالت تهوع و استفراغ مکرر
• خواب‌آلودگی غیرمعمول یا کاهش سطح هوشیاری
• کبودی یا رنگ‌پریدگی دور لب
• ضعف و بی‏حالی غیرمعمول
• تشنج یا حرکات غیرارادی

همیشه به خاطر داشته باشید که مداخله سریع می‌تواند از بروز عوارض شدید یا مرگ کودک جلوگیری کند.

راهکارهای پیشگیری و نگهداری ایمن داروها

• داروها را در قفسه‌های قفل‌دار و دور از دسترس کودکان نگهداری کنید.
• هر بار پیش از مصرف، دارو و دوز آن را براساس دستور پزشک مجدداً بررسی نمایید.
• فقط از ابزار اندازه‌گیری دارویی استاندارد که از داروخانه قابل تهیه هستند، استفاده کنید.
• دستورالعمل پزشک و برچسب دارو را به‌دقت مطالعه کنید.
• قبل از استفاده از داروها بروشور مروبط را مطالعه کنید.

هر دارویی که در منزل وجود دارد، مسئولیتی بر دوش خانواده است؛ ایمنی کوچک‌ترین اعضای خانواده به مراقبت دقیق ما بستگی دارد.

دکتر امید مرادی عضو هیأت علمی گروه داروسازی بالینی، دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز