در چارچوب برنامه‌های هفته پیشگیری از مسمومیت‌ها، یکی از موضوعات با اهمیت در حوزه سلامت عمومی، مسمومیت با متانول (الکل صنعتی) است. گزارش‌های متعدد از بروز موارد مسمومیت‌های جدی، نابینایی و حتی مرگ‌ومیر ناشی از مصرف مشروبات الکلی تقلبی یا فرآورده‌های آلوده به متانول در کشور تأیید شده است؛ در حالی که این موارد عمدتاً با مداخلات به‌موقع و افزایش آگاهی عمومی قابل پیشگیری هستند.

تفاوت متانول و اتانول از منظر سم‌شناسی

الکل‌ها بر اساس ساختار شیمیایی و سمیت به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. اتانول(Ethanol)  که در نوشیدنی‌های الکلی مجاز وجود دارد، در مصرف مقادیر زیاد می‌تواند موجب مسمومیت شود، اما متانول (Methanol) که به طور گسترده در صنعت و به عنوان حلال و ضدیخ کاربرد دارد، حتی در مقادیر کم نیز سمیت بالایی برای انسان دارد. مصرف خوراکی متانول به هیچ وجه مجاز نیست.

اثرات مسمومیت با متانول

در بدن، متانول به ترکیبات بسیار سمی مانند فرمالدهید و اسید فرمیک تبدیل می‌شود که موجب اسیدوز متابولیک شدید و آسیب مستقیم به سلول‌های عصبی به ویژه عصب بینایی، سیستم اعصاب مرکزی و کلیه‌ها می‌گردد. علائم اولیه مسمومیت با متانول غیراختصاصی بوده و شامل سردرد، سرگیجه، تهوع، استفراغ و درد شکمی است. علائم جدی‌تر مانند اختلالات بینایی (تاری دید، کاهش بینایی و نابینایی)، کاهش سطح هوشیاری، تشنج و کما ممکن است ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از مصرف ظاهر شوند. این تأخیر در بروز علائم کلیدی، اغلب موجب مراجعه دیرهنگام بیمار و کاهش اثربخشی درمان می‌شود.

راهکارهای درمانی و مدیریت اورژانس

درمان این مسمومیت یک اورژانس پزشکی است و باید بلافاصله در بیمارستان آغاز شود. اصلاح اسیدوز تجویز بیکربنات سدیم برای خنثی‌سازی اسیدوز متابولیک و استفاده از داروهای اورژانسی مانند فومپیزول  (Fomepizole) یا در صورت عدم دسترسی، اتانول وریدی برای جلوگیری از تشکیل متابولیت‌های سمیضروری است. در موارد شدید مسمومیت، انجام همودیالیز ( (Hemodialysisبرای تسریع در دفع متانول و اسید فرمیک ضروری است. هرگونه تأخیر در شروع درمان، خطر بروز عوارض دائمی از جمله نابینایی و مرگ را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد.

راهبردهای پیشگیری و نقش آگاهی‌رسانی

کلیدی‌ترین رویکرد در مقابله با این معضل، پیشگیری اولیه است. از منظر علمی، هیچ‌گونه فرآورده الکلی دست‌ساز، فاقد مجوز یا قاچاق قابل اطمینان نیست، چرا که احتمال آلودگی به متانول در آن‌ها وجود دارد. علاوه بر این، استفاده از الکل صنعتی برای ضدعفونی دست یا سطوح در تماس با بدن به دلیل خطر جذب پوستی و استنشاقی نیز خطرناک ارزیابی می‌شود.

توصیه نهایی اورژانسی

در صورت مواجهه با فردی که پس از مصرف مشروبات الکلی علائمی مانند تهوع، اختلالات بینایی یا کاهش هوشیاری دارد، بلافاصله با شماره اورژانس ۱۱۵ تماس گرفته و بیمار را به نزدیک‌ترین مرکز درمانی منتقل کنید. تشخیص و درمان سریع، عامل نجات‌بخش است.

متخصصین سم شناسی می‌توانند نقش محوری در آموزش جامعه و پیشگیری از این گونه مسمومیت‌ها ایفا کنند.

در مسیر سلامتی، آگاهی همیشه نجات‌بخش است.

دکتر "مرضیه راشدی نیا"، عضو هیات علمی گروه فارماکولوژی توکسیکولوژی دانشکده داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز