چرا قرص آهن می‌تواند خطرناک باشد؟

مسمومسیت با قرص آهن یکی از مشکلات جدی و بالقوه خطرناک است که می تواند به ویژه در کودکان به دلیل مصرف بیش از حد و یا نادرست مکمل آهن رخ دهد. آهن یک ماده معدنی ضروری برای بدن است که در تولید گلبول های قرمز نقش دارد و در شرایط مختلفی مانند بارداری، دوران کودکی و رژیم گیاهخواری به عنوان مکمل به کار می رود.. این دار همچنین در بهبود کم‌خونی ناشی از فقر آهن بسیار مؤثر است، اما برخلاف بسیاری از مکمل‌ها، مصرف بیش از حد آن می‌تواند مسمومیت شدید و حتی مرگ ایجاد کند. به همین دلیل، مسمومیت با قرص آهن یکی از مهم‌ترین علل مسمومیت دارویی در کودکان محسوب می‌شود.

چگونه مسمومیت رخ می‌دهد؟

هنگامی‌که مقدار زیادی آهن وارد بدن شود، مکانیسم‌های طبیعی ذخیره و استفاده از آهن اشباع می‌شوند. در نتیجه آهن آزاد در خون افزایش یافته و به سلول‌ها و بافت‌ها آسیب مستقیم وارد می‌کند. این آسیب بیشتر در دستگاه گوارش، کبد و قلب رخ می‌دهد.

دوز ایمن و دوز خطرناک

دوز معمول آهن برای درمان آنمی فقر آهن بسته به شدت کم خونی، سن، وزن، جنسیت و تحمل بیمار متفاوت است. دوز استاندارد معمولا بین 60 تا 200 میلی گرم آهن (به صورت المنتال) در روز است که می تواند برای کاهش عوارض به صورت یک روز در میان نیز تجویز شود.

در کودکان دوز استاندارد معمولا 3 تا 6 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز است.

• مصرف کمتر از 20 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن معمولا بدون علامت است هرچند  که تاثیرات گوارشی در مصرف 20-10 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم می تواند اتفاق افتد.
• مصرف بیش از 20 میلی‌گرم آهن به‌ازای هر کیلوگرم وزن بدن می‌تواند مسمومیت خفیف ایجاد کند.اگر مقدار مصرفی به 60-40 میلی‌گرم به‌ازای هر کیلوگرم برسد، مسمومیت شدید خواهد بود و مقادیربالاتر از 60 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم تهدیدکننده حیات است.
  
  
• دقت شود که تمام مقادیر مذکور بر مبنای آهن المنتال تعریف شده و مکمل های مختلف آهن حاوی مقادیر متنوعی از اهن المنتال هستند. برای محاسبه دوز هریک از آن ها با دکتر داروساز مشورت کنید.
• به طور مثال هر قرص فروس سولفات 325 میلی گرمی حاوی 65 میلی گرم آهن المنتال بوده و اگر یک کودک 10 کیلوگرمی به طور تصادفی 4 قرص فروس سولفات مصرف کند در محدوده دوز ایجاد کننده مسمومیت خفیف قرار می گیرد.

علائم مسمومیت با قرص آهن

علائم معمولاً در چند مرحله بروز می‌کنند:

1. مرحله اول، 30 دقیقه تا 6 ساعت ابتدایی: علائم گوارشی مانند تهوع، استفراغ، درد شکم، اسهالومدفوع خونی بروز می یابد.
2. مرحله دوم، 6 تا 24 ساعت بعد از مصرف: عوارضی مانند گیجی و افزایش ضربان قلب اتفاق می افتد. در این مرحله علائم ممکن است موقتا کاهش یابد یا ناپدید شود، اما این یک فاز کاذب است و وضعیت بیمار همچنان جدی می ماند.
3. مرحله سوم:، مرحله شوک: اگر بیمار مقدار بسیار زیادی آهن خورده باشد، این مرحله حتی چند ساعت بعد از اوردوز اتفاق می افتد. در غیر اینصورت مرحله شوک طی 12 تا 72 ساعت بعد از اوردوز دیده می شود.افت فشارخون، تپش قلب سریع، تنفس سریع، گیجی، اختلالات انعقادی، تشنج و کما از علائم این مرحله می باشد. 
4. مرحله چهارم، مرحله نارسایی کبدی: معممولا 2 تا 4 روز بعد از خوردن آهن ایجاد می شود.
5. مرحله پنجم: این مرحله به ندرت اتفاق می افتد و امکان دارد 2-8 هفته بعد از مصرف، در اثر صدمه اولیه، انسداد دستگاه گوارش به وجود آید.

درمان چگونه است؟

درمان باید فوری آغاز شود. اقدامات اصلی شامل:

• شست‌وشوی معده یا تجویز داروهای خاص برای دفع آهن اضافی.
• استفاده از آنتی‌دوت اختصاصی به نام دسفرال (دسفروکسامین) که به آهن اضافی متصل شده و آن را از بدن خارج می‌کند.
• بستری و پایش دقیق علائم حیاتی، قند خون و عملکرد کبد و همچنین درمان های حمایتی.

اقدام خانواده‌ها چیست؟

• همیشه مکمل‌های آهن را دور از دسترس کودکان نگهداری کنید. بسیاری از مسمومیت‌ها زمانی رخ می‌دهند که کودک بسته قرص را مانند آب‌نبات مصرف می‌کند.
• از مصرف خودسرانه و بی‌رویه مکمل‌های آهن بپرهیزید. تنها در صورت تجویز پزشک، دارو مصرف کنید.
• اگر احتمال مصرف بیش از حد آهن وجود دارد، بلافاصله کودک یا فرد مسموم را به اورژانس منتقل کنید، حتی اگر علائم خفیف باشد.

جمع‌بندی

مکمل آهن در درمان کم‌خونی بسیار ارزشمند است، اما در مصرف بی‌رویه می‌تواند به یک سم کشنده تبدیل شود. آگاهی خانواده‌ها و نگهداری ایمن داروها، نقش اصلی در پیشگیری از این مسمومیت خطرناک دارند.

دکتر "سها آزادی"، متخصص داروسازی بالینی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز