بیشتر بدانیم: واکسن‌ چیست؟

واکسیناسیون یک روش ساده و ایمن برای پیشگیری از بسیاری از بیماریهای میکروبی و ویروسی است. این روش عمدتا برای پیشگیری از بیماریهایی بکار می رود که در تاریخ بشر باعث مرگ و میر میلیونها نفر در سراسر جهان شده است. امروزه به کمک این روش، بسیاری از بیماری های خطرناک مانند آبله، سرخک، هپاتیت، سیاه سرفه و فلج اطفال یا ریشه کن شده یا تحت کنترل در آمده اند. بر اساس آخرین ارزیابی های سازمان جهانی بهداشت، واکسیناسیون در طی 50 سال گذشته باعث حفظ جان 154 میلیون نفر در سراسر جهان شده است که از این میزان 101 میلیون نوزادانی بوده اند که در نتیجه استفاده از واکسن از مرگ نجات یافته اند. بر اساس همین تخمینها، واکسنهای دوران کودکی هر سال باعث حفظ جان 4 میلیون کودک در سراسر جهان می شوند.

واکسن چگونه کار می‌کند؟

واکسن‌ها با همکاری سیستم دفاعی طبیعی بدن برای ایجاد محافظت، خطر ابتلا به بیماری را کاهش می‌دهند. وقتی واکسن دریافت می‌کنیم، سیستم ایمنی بدن واکنش نشان می‌دهد.. سیستم ایمنی بدن ما طوری طراحی شده است که میکروب ها را به خاطر بسپارد. پس از قرار گرفتن در معرض یک یا چند دوز واکسن، معمولاً سال‌ها، دهه‌ها یا حتی تا آخر عمر در برابر بیماری محافظت می‌شویم چون بدن ما از آن میکروب، خاطره خواهد داشت. واکسن‌ها به جای درمان بیماری، از آن "پیشگیری" می کنند.

واکسن‌ برای بیماریهای متعددی در دسترس است که عبارتند از:

سرطان دهانه رحم، وبا، کووید-۱۹ ، دیفتری،  هپاتیت B آنفلوآنزا،  آنسفالیت ژاپنی،  سرخک،  مننژیت،  اوریون،  سیاه سرفه،  ذات الریه،  فلج اطفال،  هاری،  روتاویروس،  سرخجه،  کزاز، آبله مرغان و تب زرد

برخی واکسن‌های دیگر در حال حاضر در دست توسعه یا آزمایش هستند، از جمله واکسن‌هایی که در برابر ویروس زیکا یا مالاریا محافظت می‌کنند، اما هنوز به طور گسترده در سطح جهان در دسترس نیستند. برخی واکسنها ممکن است فقط قبل از سفر، در مناطق پرخطر یا به افرادی که در مشاغل پرخطر هستند، داده شوند. مانند واکسنهایی که برای حجاج قبل از سفر حج توصیه می شود.

چه کسی می‌تواند واکسینه شود؟

 تقریباً همه افراد می‌توانند واکسینه شوند.  با این حال، به دلیل برخی شرایط پزشکی، برخی افراد نباید واکسن‌های خاصی را دریافت کنند یا باید قبل از دریافت آنها صبر کنند.  این شرایط می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

1- بیماری‌ها یا درمان‌های مزمن (مانند شیمی‌درمانی) که بر سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارند؛

2-  آلرژی‌های شدید و تهدیدکننده زندگی به ترکیبات واکسن ( مانند حساسیت به تخم مرغ در واکسنهایی که حاوی اجزای تخم مرغ هستند) یا واکسنهایی که حاوی آنتی بیوتیک های خاصی هستند که فرد ممکن است به آنها حساسیت داشته باشد ( مانند برخی واکسنهای آنفولانزا).

3-   اگر در روز واکسیناسیون بیماری شدید و تب بالا دارید.

آیا واکسن‌ها ایمن هستند؟

واکسیناسیون یکی از ایمن ترین و کم خطرترین روشها در پزشکی نوین است و عوارض جانبی واکسن معمولاً جزئی و موقت هستند، مانند درد بازو یا تب خفیف.  عوارض جانبی جدی‌تر نیز ممکن است، اما بسیار نادر است . هر واکسن دارای مجوز، قبل از تأیید برای استفاده، در چندین مرحله از آزمایشهای حیوانی و انسانی به دقت آزمایش می‌شود و پس از تایید و ورود به بازار، مرتباً مورد ارزیابی مجدد قرار می‌گیرد.  دانشمندان همچنین دائماً اطلاعات منابع مختلف را برای هرگونه نشانه‌ای مبنی بر اینکه یک واکسن ممکن است خطراتی برای سلامتی ایجاد کند، رصد می‌کنند. شایان ذکر است احتمال آسیب جدی فرد توسط یک بیماری بسیار بیشتر از یک واکسن است. به عنوان مثال، کزاز می‌تواند باعث درد شدید، اسپاسم عضلانی (قفل شدن فک) و لخته شدن خون و مرگ شود، سرخک می‌تواند باعث آنسفالیت (عفونت مغز) و نابینایی شود.  در حالیکه مصرف واکسن این بیماریها در طی دهه های متمادی بر روی میلیونها نفر ثابت کرده است که عوارض ناشی از آنها بسیار بسیار اندک است.  مزایای واکسیناسیون بسیار بیشتر از خطرات آن است و بدون واکسیناسیون، بیماری‌ها و مرگ‌های بسیار بیشتری رخ خواهد داد.

آیا واکسن‌ها عوارض جانبی دارند؟

 مانند هر دارویی، واکسن‌ها می‌توانند عوارض جانبی خفیفی مانند تب خفیف یا درد یا قرمزی در محل تزریق ایجاد کنند. واکنش‌های خفیف ظرف چند روز به خودی خود از بین می‌روند.  عوارض جانبی شدید یا طولانی مدت بسیار نادر هستند. واکسن‌ها به طور مداوم از نظر ایمنی مورد بررسی قرار می‌گیرند تا عوارض جانبی نادر آنها تشخیص داده شوند.

آیا می‌توان همزمان بیش از یک واکسن به کودک تزریق کرد؟

شواهد علمی نشان می‌دهد که تزریق چندین واکسن به طور همزمان هیچ اثر منفی ندارد. کودکان هر روز در معرض چند صد ماده خارجی قرار می‌گیرند که باعث ایجاد پاسخ ایمنی می‌شوند.  عمل ساده خوردن غذا، میکروب‌های جدیدی را وارد بدن می‌کند. وقتی واکسیناسیون ترکیبی امکان‌پذیر باشد (مثلاً برای دیفتری، سیاه سرفه و کزاز)، این به معنای تزریق کمتر و کاهش ناراحتی برای کودک است. همچنین به این معنی است که فرزند شما واکسن مناسب را در زمان مناسب دریافت می‌کند تا از خطر ابتلا به یک بیماری بالقوه کشنده جلوگیری شود.

برای کاهش ناآرامی، درد و تب  کودک یا نوزاددر زمان تزریق واکسن چه کنیم؟

در مواردی که د رمحل تزریق واکسن، تورم و قرمزی وجود داشته باشد، قرار دادن پارچه سرد و مرطوب تمیز در محل می تواند در کاهش درد موثر باشد.

•توصیه می شود بعد از تزریق واکسن پنج گانه (واکسن‌های دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، هموفیلوس آنفلوآنزای نوع B و فلج اطفال) و یا سه گانه (دیفتری، کزاز و سیاه سرفه)  در صورت بروز تب، درد و بی قراری، استامینوفن با دوز مناسب تجویز شده ودر صورت نیاز، هر چهار ساعت یک بار طبق دستور پزشک یا مشاوره با داروساز تکرار شود. در مورد کودکان دچار بیماری های قلبی که مستعد نارسایی حاد احتقانی در اثر عوامل تسهیل گر مثل تب هستند، پیشنهاد می شود استامینوفن تا 48 ساعت هم زمان و یا بعد از تزریق واکسن پنج گانه و یا سه گانه تجویز شود.

•پس از واکسیناسیون باید از پوشاندن لباس تنگ به کودک که موجب وارد آمدن فشار به محل تزریق می شود، اجتناب کرد.

•شستن محل تزریق واکسن و استحمام کودک پس از واکسیناسیون منعی ندارد.

یک سوال رایج:

آیا ارتباطی بین واکسن‌ها و اوتیسم وجود دارد؟

هیچ مدرکی مبنی بر ارتباط بین واکسن‌ها و اوتیسم یا اختلالات اوتیسم وجود ندارد. این موضوع در بسیاری از مطالعات انجام شده در جمعیت‌های بسیار بزرگ نشان داده شده است.  مطالعه ای در سال ۱۹۹۸ منتشر شد که نگرانی‌هایی را در مورد ارتباط احتمالی بین واکسن سرخک-اوریون-سرخجه (MMR) و اوتیسم ایجاد کرد. اما بعداً این مقاله به شدت ناقص و جعلی شناخته شد. این مقاله متعاقباً توسط مجله‌ای که آن را منتشر کرده بود، پس گرفته شد و پزشکی که آن را منتشر کرده بود، مجوز پزشکی خود را از دست داد.  متأسفانه، انتشار آن باعث ایجاد ترسی شد که منجر به کاهش میزان ایمن‌سازی در برخی کشورها و شیوع بعدی این بیماری‌ها شد.

دکتر علی دهشهری، عضو هیئت علمی گروه بیوتکنولوژی دارویی دانشکده داروسازی شیراز