قطره چشم، پس از باز شدن چقدر قابل استفاده است؟

قطره‌های چشمی از منظر فارماسیوتیکس، به دلیل تماس مستقیم با مخاط استریل چشم، در دسته اشکال دارویی با اهمیت بالای استریلیتی قرار می‌گیرند. به همین دلیل، هرگونه تغییر در شرایط نگهداری، یا استفاده نادرست پس از باز شدن بطری، می‌تواند ایمنی دارو را به‌طور جدی کاهش دهد.

در فرمولاسیون قطره‌های چنددوزی، از مواد نگهدارنده (preservatives) مانند بنزالکونیوم کلراید (BAK)، پلی‌کواترنیوم ۱ یا سوربیک اسید استفاده می‌شود. این ترکیبات در غلظت‌های مشخص، رشد میکروارگانیسم‌ها را مهار می‌کنند؛ اما این اثر محافظتی محدود است و با گذشت زمان یا تماس مکرر با محیط، کاهش می‌یابد.

از دید علمی، پس از باز شدن درپوش بطری، ترکیب نگهدارنده به‌مرور در اثر اکسیداسیون، جذب به دیواره داخلی ظرف یا خنثی‌سازی توسط آلودگی خارجی، اثر خود را از دست می‌دهد. همچنین در قطره‌های حاوی سورفکتانت، کاهش پایداری فیزیکی می‌تواند منجر به ته‌نشینی ماده مؤثره شود که بر یکنواختی دوز دریافتی تأثیر می‌گذارد.

بیشتر منابع دارویی معتبر( USP، BPو WHO guidelines) مدت استفاده ایمن از قطره‌های چنددوزی را حداکثر ۲۸ روز پس از اولین باز شدن توصیه می‌کنند، مگر آنکه شرکت سازنده مدت‌زمان خاصی را در بروشور ذکر کرده باشد. در موارد خاص مانند قطره‌های حاوی کورتیکواستروئیدها یا آنتی‌بیوتیک‌ها، توصیه می‌شود این مدت حتی کوتاه‌تر باشد (۲۱ روز)، به‌ویژه اگر در یخچال نگهداری نشوند.

قطره‌های فاقد نگهدارنده (preservative-free) که اغلب به‌صورت تک‌دوزی (single-dose vials) عرضه می‌شوند، باید حداکثر طی چند ساعت پس از باز شدن مصرف شده و باقی‌مانده آن بلافاصله دور ریخته شود؛ زیرا هیچ عامل مهارکننده رشد میکروبی در فرمول آن‌ها وجود ندارد.

خطر بالقوه استفاده از قطره‌های تاریخ‌گذشته یا آلوده، بروز کراتیت‌های باکتریایی یا قارچی، التهاب ملتحمه، کدورت قرنیه و در موارد شدید، کاهش بینایی دائمی است. از منظر فارماکوکینتیکی نیز، ناپایداری ترکیبات مؤثر مانند prostaglandin analogues یا beta blockers در قطره‌های چشم، می‌تواند باعث کاهش اثر درمانی یا تحریک چشم شود.

جمع‌بندی تخصصی

مدت‌زمان مجاز مصرف قطره چشم پس از باز شدن، تابعی از فرمولاسیون دارو، حضور نگهدارنده، شرایط نگهداری و تماس‌های مکرر با محیط خارجی است. محدود کردن مصرف به ۲۸ روز پس از اولین مصرف، نه‌تنها یک توصیه ایمنی، بلکه یک استاندارد بالینی بر پایه شواهد است که باید در آموزش تکنسین‌ها و تحویل دارو به بیماران، مورد تأکید قرار گیرد. چشم عضو بازیابی‌ناپذیری است؛ یک خطای ساده در مصرف می‌تواند آسیب برگشت‌ناپذیر ایجاد کند.

دکتر مجتبی شفیعی خانی، عضو هیأت علمی گروه داروسازی بالینی، دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز