داروهای ساختنی و نکات حیاتی برای مصرف ایمن

داروهای ساختنی یا ترکیبی (  Compounded or Extemporaneous Preparations) فراورده هایی هستند که بر اساس نیاز خاص هر بیمار، توسط داروساز در داروخانه، لابراتوار یا مراکز بیمارستانی تهیه می‌شوند. بر خلاف تصور رایج در کشور ما که این داروها را بیشتر بعنوان فراورده های پوستی می شناسند، قسمت اعظم داروهای ترکیبی در دنیا بصورت خوراکی می باشد. فراورده های ترکیبی می‌توانند شامل تهیه محلول و سوسپانسیون، قرص، کپسول‌، شیاف،... (Non-sterile compounding) و حتی فراورده های تزریقی و چشمی (Sterile Compounding) باشند و اغلب برای بیمارانی که نیازهای دارویی خاص دارند و یا شکل دارویی مورد نظر آنها بدلیل ناپایداری یا تقاضای بسیار کم در بازار موجود نیست (مثلا محلول خوراکی کاپتوپریل یا امپرازول)، تهیه می شوند. جالب توجه است که تا دهه 1950 میلادی که فرایند تولید غالب داروها صنعتی نشده بود، حدود 80% داروها در داروخانه توسط داروساز و بصورت ترکیبی تهیه می شد.

چرا داروهای ساختنی نیازمند دقت ویژه هستند؟
داروهای ساختنی برخلاف داروهای صنعتی که در شرایط ایده آل تولید (cGMP) و تحت نظارت و کنترل های متعدد تولید می‌شوند، توسط داروساز در مقیاس محدود و شرایط خاص با استانداردهای حداقلی تهیه می‌شوند. بنابراین نمی توانند برای طولانی مدت نگهداری شوند. این فراورده ها را وابسته به میزان آب موجود در فراورده از 2 هفته (محلول های آبی) تا 3 ماه (پمادها و فراورده های جامد) می توان در شرایط خاص (ترجیحا یخچال) نگهداری نمود. لازم به ذکر است بدلیل عدم انجام آزمایشات پایداری فیزیکوشیمیایی و میکروبی استاندارد، بجای تاریخ انقضاء (Expiry date) ، از عبارت تاریخ دورریزش (Discard date) برای این فراورده ها استفاده می شود و پس از آن، حتی در صورت عدم باز شدن محصول قابل استفاده نمی باشد.  

نکات مهم در آماده‌سازی داروهای ساختنی چیست؟
داشتن فضای ساخت مجزا و مجهز به میز ساخت، تجهیزات تهیه شامل ظروف شیشه ای مدرج، اسپاتول، هاون، ... و سینک دارای آب سرد و گرم از الزامات قانونی ساخت است. نکته قابل ذکر این است که در تهیه این فراورده ها الزامی به استفاده از مواد موثره خالص نمی باشد و می توان یک دوزاژ فرم را از سایر دوزاژ فرم های موجود تهیه کرد. برای مثال می توان از قرص های کاپتوپریل یا پروپرانولول برای تهیه سوسپانسیون یا ساشه آنها بهره گرفت. مهمترین اصل در تهیه این فرمولاسیون ها پایداری فیزیکی (عدم جدایی فاز، قابلیت همگنی آسان، ...)، پایداری شیمیایی کافی (با تنظیم پی اچ، ...) و پایداری میکروبی (استفاده از محافظ های رایج مانند پتاسیم سوربات ....) می باشد.

بسته بندی این فراورده ها باید در ظروف کهربایی و مقاوم به نفوذ نور و رطوبت باشد. برچسب (Lable) باید اطلاعات دقیق شامل نام دارو و دوز دقیق آن، اجزای فرمولاسیون (اگر فرمولاسیون در رفرنس های معتبر نباشد و فی البداهه باشد)، نام داروساز، نام کامل بیمار، تاریخ تهیه، تاریخ دورریزش (Discard date)، آدرس یا لوگوی داروخانه، احتیاطات مصرف، دستور مصرف، شرایط نگهداری و حجم یا مقدار محصول را بر روی خود داشته باشد. نکته بسیار مهم این است که داروساز ملزم به داشتن یک دفتر حاوی اطلاعات کامل تهیه هر فراورده (Master Formula Sheet) می باشد که مشتمل بر فرمولاسیون، منبع مواد مورد استفاده (حتی شماره بچ)، اطلاعات روی لیبل، دستور مصرف، شرایط نگهداری، فرد فرموله کننده و فرد کنترل کننده (Double Checking) است.

منابع قابل استفاده جهت داروسازان

هر چند تعاریف و الزامات کلی فرایند ساخت این فراورده ها در منابع معتبری مانند USP/NF آمده است، هر فرمولاسیون ملاحظات خاص خود را دارد و باید بصورت خاص تهیه گردد. داروسازان می توانند از کتب معتبری مانند Pharmaceutical Compounding and Dispensing و Handbook of Extemporaneous Preparations جهت فراگیری اصول، الزامات، اجزای قابل استفاده، ... و برخی فرمولاسیون های موجود بهره گیرند. همچنین ژورنال هایی مانندInternational journal of pharmaceutical compounding (IJPC)  و برخی پایگاه های اینترنتی مانند  CompoundingToday.com داده های مفیدی را در این خصوص ارائه می دهند. افزون بر این ها، می توان از کتاب های تالیف شده توسط اساتید داروسازی کشور مانند "فرمولاسیون و روش ساخت فراورده های ترکیبی رسمی در داروخانه" (دکتر ابوالفضل اصلانی) و "ساخت داروهای ترکیبی" (دکتر خیراله غلامی و همکاران) نیز بهره گرفت.

جمع‌بندی
تهیه فراورده های ترکیبی آمیخته ای از هنر و دانش و در شرایط خاص بسیار راهگشاست. این فراورده ها امکان اختصاصی سازی درمان را جهت بیماران خاص فراهم می آورند و به پزشک و داروساز امکان می دهند تا ملاحظات بسیار بیشتری را در درمان بیماران لحاظ کنند. همچنین داروسازان در تهیه این فراورده ها امکان استفاده وسیعتری از دانش دوران تحصیل خود را دارند و این  امر علاوه بر ایجاد حس ارزشمندی، می تواند به اقتصاد داروخانه نیز کمک شایانی نماید. 

دکتر غلامحسین یوسفی عضو هیات علمی گروه فارماسیوتیکس دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز